Tham quan, khám phá văn hóa bản địa ở những khu di tích lịch sử, hoặc những ngôi chùa nổi tiếng xung quanh là một lợi thế thú vị của các khu nghỉ dưỡng nước ta. Các chi tiết chạm khắc nghệ thuật vừa trang nhã vừa huyền bí trên các cấu kiện kiến trúc, đài tháp hoặc bệ tượng Phật uy nghiêm ở các danh lam Việt nam có sức hút thị giác mãnh liệt đối với du khách.
Phải chăng chúng ở đó chỉ để điểm xuyến cho hình khối kiến trúc thêm duyên dáng!?
Đương nhiên. Nhưng ngoài việc tăng thẩm mỹ cho một chỉnh thể kiến trúc đang hài hòa với cảnh quan thiên nhiên xung quanh, chúng còn góp phần lưu trữ những giá trị văn hóa tâm linh của Phật giáo nơi đây, đồng thời gợi tả nét đẹp thanh bình, trù phú của nền văn hóa bản địa thông qua sự đa dạng và tính biểu trưng của nghệ thuật điêu khắc.
Hãy xem bố cục của chúng! Đó là ấn tượng đầu tiên của các tác phẩm điêu khắc ở đây. Chúng thường đối xứng (những cặp rồng, những hoạ tiết hoa lá sen đăng đối nhau) tạo nên vẻ trang nghiêm, trầm mặc. Chúng hướng tâm (có hoa văn trung tâm trong một khung khép kín) mang lại nét đẹp viên mãn. Và đường diềm (dải hoa cúc, dây hình chữ công) trãi dài thành tuyến hướng ánh nhìn đến những yếu tố chính, cũng như đến những giới hạn của vật thể.
Ngoài ra, đó còn là sự phong phú, đa dạng trong loại hình họa tiết, lẫn phong cách và chất liệu tạo hình.
Rồng
Rồng thể hiện cho tâm linh gắn liền với thiên tử, cũng như biểu hiện ước mong mưa thuận gió hoà. Chúng được trang trí trên bệ tháp, cấu kiện gỗ, đỉnh mái ở những di tích như chùa Dạm (Bắc Ninh), chùa Long Ðọi ( Hà Nam)…
Rồng chạm đầu dư
Rồng trang trí trên cửa
Mô típ “lưỡng long triều nhật” trên bờ nóc
Lân
Kỳ lân được định hình từ thời Lý và phát triển cho đến suốt thời Nguyễn.
Kỳ lân là sự phát triển của long mã, biểu tượng cho sự kết hợp thời gian và không gian, lẫn sự an bình; được trang trí trên cấu kiện gỗ, tay vịn (chùa Bà tấm, Hà Nội); tượng tròn (chùa Phật Tích, Bắc Ninh).
Tượng lân đá tại chùa Phật Tích
Rùa
Biểu trưng cho sự bền vững của xã tắc và trường thọ. Thông thường, rùa được sử dụng như con vật đỡ chân bia tại các chùa.
Chim Phượng
Không gắn nhiều với Phật giáo, nhưng mỗi khi xuất hiện Phượng lại tượng trưng cho điềm lành, làm phong phú vẻ đẹp thái bình, phồn thịnh của đất nước thời đó; hay tượng trưng cho nét duyên dáng hoàn mỹ của người nữ. Hình tượng Phượng thường được chạm khắc trên cốn, thành bậc, đầu dư, đầu đao…
Đầu đao hình chim Phượng
Hoa Sen
Từ thời Lý đã sử dụng hoa sen trong biểu tượng tổng thể chùa Một Cột, bệ tượng Phật A Di Ðà, chùa Phật Tích. Sen biểu hiện cho sự trong sạch thanh cao, biểu tượng cho sự thanh tịnh của Phật giáo. Ta thường thấy ở đỉnh tháp, chân tảng, bệ Phật, diềm bia.
Trang trí hoa sen trên chân tảng
Hoa Cúc
Hoa Cúc thời Lý Trần xuất hiện dưới dạng dây lượn hình sin. Lúc đầu, cúc phổ biến ở Trung Quốc với biểu trưng của Ðạo giáo, về sau ảnh hưởng vào Phật giáo như một biểu tượng bình dị, thanh cao, kín đáo và lâu bền.
Trang trí hoa cúc chùa Phổ Minh
Lá đề
Cây Bồ đề biểu trưng cho sự đại giác của đức Phật, được sử dụng rất nhiều trong trang trí điêu khắc như vòm cửa chùa tháp thời Lý.
Trang trí lá đề tháp Bình Sơn – Vĩnh Phúc
Cá
Tượng trưng cho sự giàu có, phồn thịnh, thường được gặp trong trang trí cấu kiện gỗ cùng sóng nước.
Trang trí cá trên cốn gỗ
Trâu
Hình tượng trâu cũng xuất hiện từ thời nguyên thuỷ trong văn hoá Hoà Bình. Hình tượng trâu còn thấy được ở kiến trúc Phật giáo là bắt đầu từ thời Lý: tượng tròn (chùa Phật Tích), lan can đá ( chùa Bút Tháp).
Hình tượng con trâu lan can đá chùa Bút Tháp
Sư Tử
Đây là đề tài trang trí phổ biến ở thời Lý hơn các thời sau này. Sư tử hí cầu ý nghĩa như vật bảo vệ giáo pháp. Có thể gặp tượng sư tử ở chùa Hương Lãng, bệ có 2 con sư tử đỡ ở chùa Bà Tấm. Các chòm lông và đuôi sư tử thường xoắn lại theo kiểu trôn ốc hoặc xoè ra.
Sư tử đá đỡ bệ tượng chùa Bà Tấm
Nhạc công thiên thần (Gandharva)
Thời Lý – Mạc, ảnh hưởng ấn Ðộ giáo của người Chăm.
Thường gặp ở hình ảnh đoàn nhạc công tấu nhạc mừng Ðức Phật đản sinh.
Trang trí tại chùa Phật Tích
Nữ thần đầu người mình chim (Kinnarri)
Nó được sử dụng trong thời Lý đến thời Mạc, ảnh hưởng từ Ấn Ðộ giáo của người Chăm.
Có thể gặp những tượng nữ thần đầu người mình chim ở chùa Phật Tích, chùa Long Đọi.
Nữ thần đầu người mình chim chạm trên cốn gỗ chùa Thái Lạc
Tiên nữ (Apsara)
Thời Lý – Mạc, chịu ảnh hưởng của Ấn Ðộ giáo của người Chăm.
Tiên nữ múa hát dâng hoa xuất hiện gắn liền với các sự kiện trong cuộc đời của đức Phật như đức Phật đản sinh, đắc đạo, nhập Niết Bàn… Ðiêu khắc trên cốn gỗ chùa Thái Lạc.
Tiên nữ cưỡi Phượng chùa Thái Lạc
Chim thần Garuda
Hình tượng của Ấn Ðộ giáo sử dụng trong văn hoá Chăm, tiêu biểu cho sức mạnh và chân lý, thường được gặp ở tư thế nâng đỡ góc đền tháp và bệ tượng thời Lý – Mạc.
Chim thần bệ tượng chùa Bối Khê
Hồi văn chữ Vạn, chữ Công
Thường thấy trên bờ nóc mái, diềm bia, chạ, biểu tượng của may mắn, sinh sôi nảy nở.
Chữ Vạn cách điệu cửa chùa Nành – Gia Lâm
Chữ Thọ, Hỉ
Thường sử dụng làm cửa sổ, trang trí cách điệu cửa đi.
Cổng chùa Hưng Ký – Chữ Thọ cách điệu
Con người
Người đỡ toà sen chùa Dương Liễu thời Mạc. Vua đỡ bệ tượng Phật chùa Hoè Nhai.
Bức chạm hình người, chùa Thái Lạc
Mây trời, sóng nước
Thường gặp ở trang trí hoa văn tháp cổ, bệ tượng Phật thời Lý, Trần. NTND
Sóng nước trên chân bệ tượng chùa Phật Tích
Liên hệ